Абу Ҳанифа (р.ҳ) устозига ўринбосар бўлганидан, то умрининг охирига қадар шогирдларига илм ва фиқҳ ўргатдилар. У зотдан беҳисоб муҳаддис ва фақиҳлар дарс олди. У зотга бошқа имомларга бўлмаган даражада кўплаб асҳоблар ва шогирдлар насиб этди.
Тадқиқотчилар у зотнинг шогирдлари 800 нафардан ошишини айтишса-да, энг асосий ва машҳурлари 36 нафардир. Улардан 28 нафари қозиликка лаёқатли, 6 нафари фатво беришга муносиб, 2 нафари эса – Абу Юсуф ҳамда Зуфар қози ва фатво арбоби эдилар. Абу Ҳанифа (р.ҳ) нинг ўзи шогирдларини шу тартибда баён қилгани нақл қилинади. Бу рўйхатга Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний киритилмаган. Чунки у Абу Ҳанифадан уч йилдан сал кўпроқ сабоқ олди, устози вафот этганда 18 яшар эди. Бунда қозилик учун керак бўладиган билимини олиб улгурмаганди. Албатта шунга қарамай Абу Ҳанифа (р.ҳ) нинг барча фиқҳий ва қозиликка алоқадор фикрлари Шайбоний асарларида ўз аксини топган.
Вакиъ ибн Жарроҳ бундай деди: “Абу Ҳанифа қандай ҳам хото гапирарди?! Ахир, унинг ёнида ҳадисларни ёд билган Абу Юсуф, қиёсда Зуфар, чуқур илмда Ҳафс ибн Фиёс, араб тилида Муҳаммад ибн Ҳасан, зуҳд ва парҳезкорликда Довуд Тоийдек зотлар бор-ку!”
Тўрт мужтаҳид имом Зуфар, Абу Юсуф, Муҳаммад ва Ҳасан ибн Зиёд (р.ҳ) Абу Ҳанифа (р.а)нинг фиқҳини китоб қилиб, мазҳабини бошқа ўлкаларда ҳам кенг ёйишга беқиёс ҳисса қўшишган…
Булар ичида Абу Юсуф ва Муҳаммад ибн Ҳасанларнинг ҳиссаси аҳамиятга моликдир. Улар Аллоҳ таолонинг фазли билан ҳанафий мазҳаби масалаларини тадвин қилиб, ёйиш ва ривожлантиришга киришишди. Шунинг учун мазҳабда “Соҳибайн” унвонига сазовор бўлишди.
Манбалар асосида “Кўкалдош” ўрта махсус
ислом билим юрти талабаси Абдусатторий Абдуллоҳ тайёрлади
