Тошкент шаҳри масжидлари ҳақида гап кетганда, Себзор даҳаси ҳудудида жойлашган масжидларга алоҳида тўхталиш мумкин. Аввало, Себзор даҳаси ҳақида умумий маълумот берадиган бўлсак, даҳа Тошкент шаҳрининг асосий бўлаги саналган. “Себзор” форсча сўз бўлиб, ўзбекчасига “олмазор” дегани. Шаҳарнинг ушбу қисми баъзи манбаларда Қаффол Шоший даҳаси ҳам дейилади. Чунки у табаррук зотнинг қабри айни шу даҳада жойлашган. У кишининг номига халқ орасида “Ҳасти имом” номи билан машҳур бўлган маданий мажмуа вужудга келган. Бу мажмуанинг асл тарихий номи “Ҳазрати имом” бўлган. Мустақиллик йилларида ушбу ҳудудда “Ҳазрати имом” мажмуаси қайта тикланиб, обод қадамжога айланди.
Маълумот ўрнида шуни айтиш мумкинки, Себзор даҳасида XIX асрнинг 70-йилларида 38 та маҳаллада 2230 уй, 18650 тача аҳолиси бўлган[1]. Даҳада Бекларбеги, Қизилқўрғон ва Бароқхон, Муйи муборак, Маҳмуд дастурхончи, Шукурхон, Мўйи муборак, Юнусхўжа халфа, Муҳаммад Каримхўжа халифа каби йирик мадрасалар ва ўнта йирик ҳамда 80 дан ортиқ масжидлар жойлашган[2]. 1880-йилги архив маълумотларида кўрсатилган даҳадаги сайлов натижаларига кўра Себзорда 48 та маҳалла бўлган. 1889-йилги маълумотларда 61 та деб кўрсатилган. Тошкент маҳаллалари бўйича тадқиқот олиб борган Маллицкий Себзор маҳалларини 79 та деб кўрсатади[3]. Манбаларда 1905-йил Себзор даҳасида 65 та маҳалла кўрсатилган. Ушбу даҳада шаҳарнинг учта дарвозаси Лабзак, Тахтапул ва Қорасарой дарвозалари жойлашган. Себзор даҳаси шаҳарнинг шимоли-ғарбида жойлашган бўлиб, даҳанинг асосий маркази Бекларбеги мадрасаси, Ҳастимом атрофлари бўлган. Аҳолиси асосан, этикдўзлик, тўқувчилик, бўёқчилик билан, баъзан деҳқончилик ва иморат солиш билан банд бўлишган. Тарихда бу ҳудудлар боғ-роғлардан иборат бўлган.
Себзор даҳасида аҳоли ўртасида соғлом ҳаёт тарзини шакллантиришга даҳа оқсоқоли бошқош бўлган. Даҳа аҳли умумий тарзда оммавий ҳашар ишларини олиб боришган. Бундай ишларга жамоа манфаатига тегишли бўлган ариқлар қазиш, кўча куй, жамоат жойларини тозалаш ва ҳаказолар кирган. Хусусан, даҳада “шанбалик”лар ташкил этилган ва у оқсоқол тамонидан шаҳар ҳокимига маълум қилинган.
Даҳада мавжуд мадраса, масжид ва мақбараларга мутавалли раҳбарлик қилган. Унинг вазифаси муассасининг молиявий хўжалик фаолиятини, кирим чиқим, ходимларнинг маошлари, даромадларнинг ҳисоб-китоби ва бошқаларни йўлга қўйган.
Себзор даҳасида аҳолининг зич жойлашганлиги туфайли маҳалла масжидлари ҳам кўп бўлган. Қўйида келтирилган жадвал орқали даҳада жойлашган маҳалла масжидлари, унинг имомлари, унинг ёши, қурдирган ҳомийлари ҳақида маълумотлар келтирилган.
Себзор даҳасидаги масжидлар. 1891 й[4].
| 1. | Пуштихаммом | Мулла Саидохунд Султонохунд | 54 | 40 | Маҳалла аҳолиси |
| 2. | Саидалихон Мулла Мирзамуҳаммед | 52 | 50 | Турсунбой | |
| 3. | Тинчоб | Мулла Муҳаммаджон Мўминжон | 54 | 70 | Шарифбой |
| 4. | Махсидўз | Мулла Махзумхон Отаулахон | 50 | 25 | Шарифбой |
| 5. | Мулла Аҳмаджон Лутфуллахон | 53 | 24 | Уразалибой | |
| 6. | Эски Жува | Мулла Файзулла Мулла Саримсоқ | 55 | 69 | Азизхонбой |
| 7. | Хадракўча | Мулла Олимжон Салимжон | 77 | 58 | Маҳмудбой |
| 8. | Муҳаммад Саидхонэшон Қоражонэшон | 55 | 40 | Шосижиҳбой | |
| 9. | Сукпуруш | Мулла Алиохун Эшмухаммад | 43 | 48 | Салимжон |
| 10. | Қоратут | Мулла Умарохунд Юсуфхон | 43 | 48 | Қосимбой |
| 11. | Чулдак | Мулла Назармуҳаммад Авазмуҳаммад | 55 | 30 | Қосимбой |
| 12. | Бешёғоч | Мулла Муҳаммадкарим Муллабобо | 70 | 40 | Солимжонбой |
| 13. | Кошукчи | Низомиддинохунд Ирисмуҳаммад | 36 | 22 | Саидхўжа |
| 14. | Кохота | Мулла Мирохунд Бобожон | 80 | 30 | Мирҳамидқори |
| 15. | Ёрмуҳаммадқори Мўминбой | 81 | 39 | Мирахматбой | |
| 16. | Мулла Шожалил Миралим | 46 | 25 | Қурбонжон | |
| 17. | Ибодуллахўжа Шомахдихўжа | 44 | 40 | Бектошбой | |
| 18. | Турахўжа Шоюнусхожи | 42 | 41 | Хонака | |
| 19. | Мулла Муҳаммадзиё Мирзамуҳаммад | 48 | 36 | Бобохўжаэшон | |
| 20. | Тахтапул | Мулла Тошмуҳамммад Азимшайх | 50 | 56 | Яхшибой |
| 21. | Саидмузаффарқори Шомаҳдихўжа | 27 | 74 | Қорахўжа | |
| 22. | Шофаттоҳхўжа Шоюнусхожи | 65 | 49 | Зокирбой | |
| 23. | Авлиёхўжа Абдурасулхўжа | 70 | 30 | Эшонхўжа | |
| 24. | Ички Тахтапул | Мулла Муҳаммадмусо Нурмуҳаммадбий | 50 | 38 | Ҳодихўжа |
| 25. | Саидумархўжа Саидусмонхожи | 35 | 50 | Ҳайитбой | |
| 26. | Шарифшайх Ниғматшайх | 45 | 65 | Шералибой | |
| 27. | Мулла Зокир Мулла Нурмуҳаммад | 32 | 54 | Шукурбой | |
| 28. | Шарифхўжа Муллохожи | 46 | 35 | Ортиқхўжа | |
| 29. | Асалхўжа Азизлархожи | 53 | 50 | Муллахўжа | |
| 30. | Тешикқопқа | Исомуҳаммад Бадалмуҳаммад | 35 | 25 | Ирисбой |
| 31. | Шомаҳдихўжа Шоабдуқаҳҳар | 50 | 120 | Мажидбой | |
| 32. | Муҳаммадмусо Ниғматбой | 64 | 29 | Пирматбой | |
| 33. | Мулла Абдуқодир Мулла Бобожон | 33 | 30 | Холмухамедбой | |
| 34. | Чувалачи | Мулла Шамсимуҳаммад Мулла Иса | 48 | 60 | Қосимбой |
| 35. | Йигитбоши | Маҳмудхон Қозихонов | 63 | 40 | Мирқосим |
| 36. | Мулла Усмон охунд Мулла Қори | 56 | 15 | ||
| 37. | Мулла Шокир Мулла Қора | 38 | 25 | ||
| 38. | Кунжак | Мулла Пўлат Шоҳмирза | 37 | 74 | Мираъзамбой |
| 39. | Охунгузар | Мулло Зокир домулло Нурмуҳаммад | 59 | 60 | Пўлатбой |
| 40. | Ғишткўприк | Мулла Шоаҳмад Шоусман | 40 | 25 | Абдуазимбой |
| 41. | Сараткўча | Исматиллахўжа Раҳматиллахўжа | 48 | 30 | Файзибой |
| 42. | Анасишан | Мулла Муҳаммадкарим Абдураҳим | 63 | 25 | Абдураҳим |
| 43. | Абдусамат Абдуғаффар | 33 | 40 | Кенжахўжа | |
| 44. | Қозихўжа | Абдурауфхўжа Абдураўидҳожи | 67 | 91 | Исохўжа |
| 45. | Шокиргузар | Шарафиддинхўжа Оловиддин | 47 | 40 | Мирзахўжа |
| 46. | Табибкўча | Саидазам махзум Қороқошмахзум | 65 | 53 | Ниёзматбой |
| 47. | Ҳазрат таразушкан | Мулло Исматулло Мулло Султон | 44 | 55 | Раҳматулла |
| 48. | Жарчикўча | Абдуқодирхўжа Хонҳожи | 49 | 50 | Хонхўжа |
| 49. | Сарихумдон | Эшонхўжа Шодмонҳожи | 44 | 20 | Ашрафхўжа |
| 50. | Себзоркўча | Маҳмудхўжа Абдусамихон | 66 | 59 | Бердиёрбой |
| 51. | Шамсиддинхўжа Абдусамиҳожи | 55 | 40 | Мусохон | |
| 52. | Мухамматхўжа Бадалшайхов | 72 | 30 | Маҳмудбой | |
| 53. | Дарвозакент | Мулла Содиқ Исомуҳаммедов | 41 | 30 | Турсунбой |
| 54. | Мулла Шоикром Шораҳимов | 85 | 48 | Мирпўлат | |
| 55. | Мулла Абдусалом Жалилов | 45 | 41 | Шоисмоил | |
| 56. | Кадават | Сирожқори Тошматқориев | 33 | 45 | Рахматулла |
| 57. | Мирҳамидқори Саримсоқов | 38 | 35 | Маткарим | |
| 58. | Қатоғон | Чиннихонтўра Султонхонтўра | 43 | 39 | Маткарим |
| 59. | Қумлоқ | Абдумуталлиб Мирсалибоев | 51 | 31 | Мирсодиқбой |
| 60. | Работ | Тошмуҳаммадқори Бадалмдов | 64 | 50 | Ҳидоятхон |
| 61. | Мулла Мадалихон Ибодуллахонов | 45 | 33 | Дадахўжа | |
| 62. | Мулла Султон Муллахўжа | 53 | 110 | Саидалихўжа | |
| 63. | Қорасарой | Мулла Абдураҳим Аҳмадсуниев | 48 | 50 | Абдуазимбой |
| 64. | Мулла Ғойибназар Холмуҳаммадбоев | 48 | 25 | Хонхўжа | |
| 65. | Яккатут | Ҳасанқори Мулла Шодимедов | 62 | 30 | Хонхўжа |
| 66. | Хўжакўча | Мулла Боймуҳаммад Мулла Раҳимбобоев | 59 | 92 | Юсуфбой |
| 67. | Ёв | Каримхон Мулла Раҳимхонов | 48 | 70 | Юсуфбой |
| 68. | Ёв | Мулла Абдуғафор Раҳимбердиев | 43 | 119 | Йўлбарс Қорабош |
| 69. | Мозорхона | Мансурхон Абдуллахонов | 42 | 40 | Холмирзабой |
| 70. | Шохоуддинхон Зулфиддинхонов | 52 | 60 | Азизхон | |
| 71. | Парчабоб | Имомқори Иноятоқсоқолов | 71 | 61 | Мусаюббой |
| 72. | Мулла Абдуҳакимқори Шуманбиев | 32 | 41 | Чопархўжа | |
| 73. | Эшонхон Домулла Абдулахонов | 54 | 150 | Мирсаидбой | |
| 74. | Аъзамхон Имомалиев | 48 | 45 | Қанғли Масжид | |
| 75. | Жинкўча | Низомуддинхон Зиёуддинхонов | 40 | 40 | Мирзахўжа |
| 76. | Ботир | Жалолхўжа Зоҳидхожиев | 47 | 67 | Тошматбой |
| 77. | Охунгузар | Имом Содиқхўжа Хотамхўжаев | 55 | 60 | Мажидбой |
| 78. | Суннатилла охун Исматиллаев | 72 | 42 | Мажидбой | |
| 79. | Марасул Муҳаммадмуродов | 37 | 115 | Шониғматбой | |
| 80. | Ички Тахтапул | Абдуҳаким мулла Абдуалиев | 24 | 41 | Нурматбой |
| 81. | Ҳовузбўйи | Ортиқхўжа Мирзахўжаев | 30 | 50 | Мирзахўжа |
| 82. | Кохота | Шоисмоил Шоалимов | 47 | 15 | Чор масжид |
| 83. | Регистон | Мулла Исомуҳаммад Мулла Халилов | 72 | 200 | Пўладбой |
| 84. | Қоратут | Мулла Мадумар Мулла Юсупов | 45 | 40 | Қосимбой |
| 85. | Кохота | Мулла Муҳаммадсобир Бадалмухаммадов | 66 | 33 | Эшонхўжа |
| 86. | Тинчоб | Яқубхон Қўнғурбоев | 51 | 65 | Мақсудбек |
| 87. | Хўжакўча | Муҳаммад Қосимхон Қорахонов | 62 | 80 | Тонилдибой |
| 88. | Тахтапул | Мулла Тошмуҳаммад Азимбоев | 50 | 54 | Яхшибой |
Жадвалдан шуни англаш мумкинки, ҳар бир маҳалла масжидларини қурдирган одамлар шу даҳанинг бадавлат кишиларидан бўлиб, масжиднинг кейинги йиллардаги хўжалик ишларига ҳам улар бош-қош бўлишган. Шарифбой, Қосимбой, Хонхўжа, Маткаримбой, Мажидбой кабилар бир нечта маҳаллаларда масжидлар бунёд этишган. Қосимбой (бу киши бошқа даҳанинг маҳалларида ҳам масжид қурдирган) Қоратут маҳалласида иккита, Чулдак, Чувалачи маҳалларда биттадан масжид қурдириб, унга ҳомийлик қилган. Масжид имомларининг энг ёши каттаси Дарвозакент маҳалласидаги масжид имоми 85 ёшли (1891 й.) мулло Шоикром Шораҳим ўғли, улардан кейин Хадракўча маҳалласи масжид имоми 81 ёшли Ёрмуҳаммад қори Мўминбой ўғли бўлган. Энг кичик ёшли имом Тахтапул маҳалла масжидларидан бирининг имоми Саидмузаффархўжа Шомаҳдихўжа бўлиб, унинг ёши 1891-йил 27 ёшда эди. Энг кўп жамоат йиғиладиган масжид Регистон маҳалласида Пўладбой томонидан қурилган бўлиб, унга 200 киши ибодатга қатнаган. Имоми мулло Исомуҳаммад мулло Халил ўғли бўлиб, у киши 72 ёшда бўлган. Парчабоф маҳалласидаги масжидлардан бирига 150 киши, Тешикқопқа маҳалласидаги масжидларидан бирига 120 киши қатнаган. Масжидларнинг маҳалладаги сонига қараб, ушбу маҳалланинг аҳоли сони нуфузи ва маҳалланинг катталигини тасаввур қилиш мумкин. Масалан, Кохота маҳаллаларида 8 та масжид, Тахтапул маҳаллаларида 5 та, Ички Тахтапул маҳаллаларида 6 та масжид мавжуд бўлган.
Себзор даҳасида маҳалла масжидлари ҳақидаги маълумотлар билан бир қаторда Тошкент шаҳрининг Россия империяси мустамлакасига айланган дастлабки йилларида, аниқроғи, 1868-йилги Себзор даҳасининг йирик вақфлик масжидлари ҳақидаги баъзи маълумотлар кўпчиликни эътиборсиз қолдирмаса керак. Вақфлик масжидлар кейинги йилларда ерларнинг ва савдо дўконларининг чор ҳукумати томонидан ўзлаштирилиши туфайли камайиб кетади. Қўйида келтирилган маълумотларни тўплашда Ўзбекистон Республикаси Марказий давлат архивида сақлагаётган 36-жамғарма, 449-иш материалларидан фойдаланилди. Ҳужжатни ўз ҳолича кўрсатиб берилди. Унга кўра 7 масжид даҳада йирик вақфлик масжид бўлганлиги кўриш мумкин.
- Масжид Тошмуҳаммадбой карвонбоши имом мутавалли Мулла Ориф қори ва муаззин Мулло Назар вақфи масжид мазкур саккиз адад дўкон ўн олти тилло ижора. Имом ўн икки тилло олур, муаззин тўрт тилло олур. Агар масжидни сарфидин ортса.
- Масжид Ҳакимбой маҳалла Пуштҳаммомда, 11 ҳужраси бор. Имом ва мутавалли мулло Азим ҳожи ва муаззин Султонбой қори ва имомдан сўнг(ноиб имом) мулло Муҳаммад Ёқуб қори. Вақф 3 дўкон бир тилло ижара вақф йўқлигидин ҳужраларида киши йўқдир. Бори 5 нафар толиб олим.
- Масжид Турсунбой маҳалла Беҳишт ҳаммомда, бир мактабхона (си бор). Имом ва мутавалли мулло Содиқ охунд, муаззин ва мактабдор Аваз Муҳаммад охунд, вақф масжид мазкур 2 дўкон 6 тилло ижара ва мавзе Оқтепада 10 таноб беда ва яна ер. Ул беда ва ердин 7 тилло бўлур. Муаззин 2 тилло олур. Қолғанини масжид жойнамози ва чироғи ва бузуғиға сарф бўлур.
- Масжид Пўлатбой Регистон (маҳалласи)да, имом мулло Саидаҳмад охунд ва муаззин Шоҳалим, вақфи 4 дўкон 8 тилло ижара, 6 тилло имом олур ва 2 тилло муаззин олур, 8 ҳужраси бор. (Ортиқча) Вақф йўқлигидин толиб олим йўқдир.
- Масжид Азаматшох маҳалла Тинчобда, имом мулло Эркабой ва муаззин Охунд шох махзум. Вақфи 3 дўкон 3 тилло ижара. Имом 2 тилло олур ва муаззин 1 тилло олур.
- Масжид Хўжаякка, 8 адад ҳужраси бор. Имом мулло Абдураҳмон ва муаззин мулло Бекмурод ва бир ҳужрада бир киши бор. Вақфи 8 адад дўкон ва 5 тилло ижара масжидга сарф бўлур.
- Масжид Шарифибой маҳалла Маҳзидўзда, 10 адад ҳужраси бор. Имом мулло Отоулло олим ва муаззин Ибодулло хўжа. Вақфи 2 дўкон, 3 тилло ижара, масжидга сарф бўлур[5].
Юқоридаги маълумотлардан шуни англаш мумкинки, масжидга вақфдан тушадиган фойда асосан, имом ва муаззинга берилган. Чунки улар кун бўйи беш маҳал намозга қатнаб, бошқа тирикчилик қилиш имкони бўлмаган. Масжидларнинг асосий таъминотчиси ўша масжидга қатновчи кишилар ва маҳалла аҳли бўлишган.
Себзор даҳасидаги масжидлар совет даврига келиб, ўлкамизнинг бошқа тарихий обидалари қатори даҳрийлик сиёсатининг қурбони бўлди. Уларнинг баъзилари ҳозирги кунгача сақланиб қолган, мустақиллик йилларида ушбу масжидлар чиройли кўринишга келтириб обод қилинди.
[1] Ўз Р МДА. 36-фонд, 1-рўйхат, 4195 – иш, 3-20-варақлар.
[2] Ўз Р МДА. 36-фонд, 1-рўйхат, 449– иш, 222-223-варақлар.
[3] Маллицкий Н.Г. Тошкент маҳалла ва мавзелари. – Т., 1927, 12-15-бетлар.
[4] Ушбу жадвални тузишда Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивида 36-фонд, 1-рўйхат, 3238-иш, 30-33 варақларда сақланаётган материалларга асосланилди.
[5] Ўз Р МДА. 36-фонд, 1-рўйхат,449 – иш, 221-222-варақлар.
