Ҳар бир асаларининг танаси бош, кўкрак ва қориндан иборат. Орқа тарафидаги қорин ҳалқа шаклидаги қисмлардан ташкил топади. Асалари қорнида асал тўрва ва яна қурсоқ дейилган иккита ошқозон мавжуд. Асалари гуллардан йиққан гулширага дастлаб қурсоғида ишлов бериб, уни асал ҳолига келтиради. Шуниси ажойибки, асаларининг қорин қисмини кузатиш имкони бўлса, ўзига хос кимё лабораторияси сингари ишлаётганига гувоҳ бўлиш мумкин. Асалари тўплаган асалнинг ранги ҳеч қачон бир хил бўлмайди. Бу ранг у яшаган иқлим, мавсум ва гулширага боғлиқ. Асал оқ, қизил ва жигаррангда бўлиб, улар ичида энг яхшиси оч сариқ ранглисидир. Асаларичиликда асал рангини аниқлаш учун ранг жадваллари кашф қилинган. Инидан учиб чиққан асалари гулзорни кўриб қолса, бу ҳақда хабар бериш учун бошқалари ёнига қайтган заҳоти “рақс” га тушиб, уларга жой координаталарини хабар беради. Рақс воситасида етказилган маълумотларда гулшира жойини ва қаердалигини аниқ билдирилади. Инсон зоти қанча вақт машқ қилганда ҳам бу каби рақсни эплаб ўрганмаслиги мумкин. Ҳолбуки, бор-йўғи олти ҳафта яшайдиган асалари ўз “рақслари” билан маълумот етказиш маҳоратини тўлиқ эгаллайди. Асалари ҳаётини кузатилса, у асал хом ашёсини фақат қуёшга қараб аниқлай олади. У қутини айлангунча қуёш ҳар тўрт дақиқада бир даража жой ўзгартиради. Шунга асосан ари ҳам ўзига керакли манбани ва қутига боришнинг энг яқин йўлини топади. Асалари бу йўлда қанча айланмасин, қутига нисбатан қуёшнинг қай даражада ўзгарганини ҳисобга олишга мажбур. Асалари бу ишни шу даражада бекаму кўст бажарадики, аниқ ва изчил хатти-ҳаракатлари ҳамда қути ичидаги тартиб ва уйғунликни тасодиф ва на унга берилган таълим натижаси, деб изоҳлаш мумкин.
Буларнинг ҳаммаси асалариларга Парвардигор томонидан берилган ўзига хос туғма инстинктдир. Яратувчи Зот асаларини ана шундай мукаммал ва ғаройиб қилиб яратган. Аллома Қазвиний “Ажойиб махлуқотлар” асарида: “Рамазон ҳайити кунига марҳамат куни дейилади. Чунки унда Аллоҳ асалариларга асал йиғишни ваҳий (илҳом) қилди. Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло асаларилар аҳамияти катталигини эътироф этиб, фаҳмли, зийрак, шижоатли, йил фасллари, ёмғир вақтлари, яйлов ва озуқа тўплаш тадбирини билувчи, бошлиғига бўйсунувчи итоаткор, ажойиб ҳунарли ва ажиб табиатли жонивор эканини билдирди”, деб келтиради. Арасту фикрича, асаларилар тўққиз турдан иборат бўлиб, улардан олтитаси бир-бирига суянади. Озуқалари ширин чиқиндилар, гул ва баргларга сизиб кирувчи намлик бўлиб, уларни йиғиб тўплайди. Бу – асалдир. Шу билан бирга ёғли намликларни ҳам йиғади, улардан уяларини қуради. Ушбу ёғли намликлар мумдан иборат. Асалари уларни хартумчаси билан йиғиб, икки сонида кўтаради ва ундан белига ўтказади.
Қуръон асалари гуллардан озиқланиши ва бу озуқа қорнида асалга айланиши, уни оғзидан тўкиши ва ундан катта миқдорда тўпланиши ҳақида:“Сўнгра турли мевалардан еб, Парвардигорингиз (сиз учун) қулай қилиб қўйган йўллардан юрингиз!” Уларнинг қоринларидан одамлар учун шифо бўлган турли рангдаги шарбат (асал) чиқур” (Наҳл сураси, 69-оят), деб хабар беради. Аллоҳнинг “турли мевалардан” деган сўзидан мурод уларнинг баъзисидир. Бунга ўхшаш Аллоҳ таолонинг “турли нарсадан берилди” сўзидан баъзиси ирода қилинган. Асал рангининг турлича бўлиши асалариларга ва яйловларга боғлиқ бўлади. Яйловлар турига қараб асал таъми ҳам фарқ қилади.
Асалари тоза жой бўлса, дастлаб у ерда ўзига мумдан катакчалар ясаб олади. Яна подшо яшайдиган ва асал йиғмайдиган эркак асалариларга ин қуради. Эркак асаларилар асал тўплайдиган ишчи асалари урғочиларига нисбатан жуссаси каттароқдир. Агар инларидан учиб чиқмоқчи бўлишса, бирга учиб чиқади ва ҳавога кўтарилиб яна инга қайтишади. Асаларилар мумни ишлаб чиқаргандан кейин уруғ қўяди. Чунки уруғ қўйганда худди қушлар тухум босгандек устига ўтириб олади. Бу уруғлардан оқ личинкалар пайдо бўлиб, бироз вақт ўтмай вояга етиб, ўзлари озуқланади ва уча олади. Асаларилар бир гулга эмас, турли-туман гулларга қўнади. Улар инларидан бирини асал ва гулчангга, яна бирини болалари билан тўлдиради.
Асаларилар одатидан бири шуки, агар бирон нарса зарар етказмоқчи бўлиб, подшо асаларига яқинлашаётганини сезиб қолса, дарҳол уни индан чиқариб ташлайди. Кўпинча уни уядан чиқариб, ташқарида қатл этишади. Мабодо подшо асалари ҳамма асаларилар қаторида ташқарига чиққанда учишга қодир бўлмаса, уни кўтариб оладилар. Подшо асаларида ниш бўлса ҳам, аммо чақмайди. Асаларилар тўпланиб, ишларни ўзаро тақсимлаб оладилар. Бири асал йиғса, яна бири мум қилади, яна бири сув ташийди, яна бири ин қуради. Ясаган инлари ҳам жуда ажойиб. Бу инлар аниқ бир ўлчов асосида қурилгандек таассурот қолдиради ва эгрилиги йўқ олти бурчакли айлана шаклли инлар охирида бирлашиб, худди бир бутун нарсага ўхшаб қолади. Бунга сабаб шуки, учдан ўнгача шаклда ясалса, инлар бир-бирига қолдиқсиз бирлашмай, ораларида тирқишлар ҳосил бўлади. Олти бурчакли қилиб ясалган инлар бундай эмас. Агар олти бурчакли нарса яна ўзига ўхшашига бирлаштирилса, иккиси бир бутун нарсадек бир-бирига ёпишади. Буларни ясашда асалариларда на ўлчагич, на асбоб ва на циркуль бор. Балки бу марҳаматли, ҳамма нарсадан хабардор Зот Аллоҳ таолонинг: “(Эй, Муҳаммад!) Раббингиз асалариларга ваҳий (буйруқ) қилди: “Тоғларга, дарахтларга ва (одамлар) барпо қиладиган нарсаларга ин қурингиз” (Наҳл сураси, 68-оят) деб буюрганидек, Аллоҳнинг иши ва асалариларга ато этган илҳоми туфайли амалга ошади.
Асаларилар Рабби амрига тўлиқ ва чиройли итоат этиб, тоғларга, дарахтларга ва одамлар қурган айвонларда қандай қилиб ин қуриши ҳақида ўйлаб кўрган киши ажабланмай иложи йўқ. Бу учтасидан бошқа жойда умуман ин қуришмайди. Кўпроқ тоғларда ин қуриб, дарахтларга, айвон ва шийпонларда ин қуриши жуда кам. Ўт-ўлан ва ўтлоқзорга қараб инларини қандай чиройли тарзда қуриб олишларини бир ўйлаб кўринг. Дастлаб инни қуриб, ундан ҳар томонга тарқалади, турли гуллар ва мевалардан тотиб, инларига йўл олади. Чунки Рабби субҳонаҳу ва таоло уларга олдин инларни қуришни, кейин озиқа топиб, инларидан паноҳ топишни буюриб қўйибди. “Иҳё улуми дин” асарида: “Аллоҳ таоло асаларига тоғларда ин қуриб олишга ва қандай қилиб сўлагидан мум ва асал ишлаб чиқариши, бир қисмини шуъла-зиё ва бир қисмини эса шифо қилиб қўйганига қара”, деб келтирилади.
Яна улар гуллар ва нурларни ичиб, нопокликдан сақланиши, ўз бошлиғига итоат этиши ва асаларилар ўртасида адолат ва инсоф билан ҳукм юритилиши ҳақида ўйлаб кўрсанг, бундан ажабланмай иложинг қолмайди. Бошлиқ асалари нопок нарсага қўниб, ундан ўзига илаштириб қайтган асаларини эшик олдида қатл этади. Буларни бир четга қўйинг-да, мумдан олтибурчак шаклда қуриб олинган инларига аҳамият беринг. Бу инлар тўртбурчак ва на бешбурчак шаклда эмас, нега айнан олтибурчак шаклда қурилганига ҳар қандай зукко ва ақлли муҳандис тан беради. Асалари танлаган шакл ҳар жиҳатдан олиб қараганда шакллар ичида кенглиги ва ортиқча бурчак-жой қолмаслиги билан ажралиб туради. Чунки тўртбурчак шаклда чиқинди бурчаклар бўлиши табиий. Асаларилар ўз шаклига номутаносиблиги боис инларини тўртбурчак шаклда қурмайди. Агар думалоқ шаклда қурилса ҳам, инлари ташқарисида тирқишлар ҳосил бўларди. Агар думалоқ шакллар бирлаштирилса, бир-бирига зич ҳолда ёпишмаслиги аниқ. Олтибурчак шаклда қурилган инлар бирлашганида ҳеч қандай қолдиқ жой бўлмаслиги аниқ. Қандай қилиб Аллоҳ таоло ана шу митти жонзотга таълим бериб, ундан марҳаматини аямагани, унга ғамхўрлиги ва илҳом берганини кўринг. Асаларилар уяси яқинига борган кишини чақади. Баъзан чақилган киши ҳалок бўлади. Агар инлари ичида биронтаси ўлиб қолса, ҳавони бузмаслиги учун дарҳол уни ташқарига чиқариб ташлайди. Тозалик ҳам асалари табиатида мавжуд. Шунинг учун у ўз нажасини уясида олиб турмай ташқарига чиқаришга одатланган. Чунки унинг ҳиди ёқимсиздир. Асалари кўпроқ баҳор ва куз ойларида асал тўплайди. Баҳорда асал тўплаши яхшироқдир. Ёш асалари каттасига қараганда меҳнаткаш бўлади. Асалари тоза, чучук сувни ичади, қаерда бўлса ҳам уни қидириб топади. Асалдан фақат ўзига керакли миқдорни тановул қилади. Агар инда асал камайиб қолса, тугаб қолишидан қўрқиб, кўпайтириш мақсадида асални суви билан оғзидан чиқаради. Чунки асал тугаб қолса, асаларилар подшо асалари ва эркак асаларилар инига зарар етказади. Балки у ерда бўлганларини қатл этилади. Юнонистонлик бир донишманд: “Инлардаги асаларилар каби бўлинг”, деб насиҳат қилганида шогирдлари ҳайрон бўлиб: “Инлардаги асаларилар қандай бўлади?”, деб сўрашди. Донишманд деди: “Улар инида бекорчини қўймайди, ундан юз ўгириб, ундан ҳайдаб чиқаради. Чунки у жойни торайтириб, асални еб тугатади. Ишчани ялқовини дарҳол билади”.
Асаларининг яна бир хислати шуки, қачонки инидан учиб чиқса, озуқа йиғиб, сўнгра қайтади. Ҳар бир асалари ўз жойига қайтишда асло хатога йўл қўймайди. Мисрлик асаларичилар асалари қутиларини кемаларга жойлаб, гуллар ва дарахтлар қуюқ ўсадиган жойларга сафар қиладилар. Асаларилар инлардан чиқиб, кун бўйи яйловда озуқа йиғиш билан машғул бўлади. Қоронғи тушгач, кемага қайтиб, ҳар бир асалари ўз жойини эгаллайди. Асалариларга гулшира йиғишда қоронғулик, булут, шамол, тутун, сув ва олов кабилар халақит қилади. Шунга ўхшаш мўмин кишининг ишлашига ҳам ғафлат зулмати, шак булути, фитна шамоли, ҳаром тутуни, мўл-кўллик, фаровонлик суви ва ҳаво олови халақит қилади. Бир тафсирда асалнинг осмондан тушиши айтилиб, асаларилар уни териб, инларига келтириб, асал учун тайёрлаган мумга ташлайди, дейилган экан. Бу айрим кишиларнинг асаларининг озуқа чиқиндиси бўлиб, ошқозонида асалга айланади, деб ўйлаганидек эмас. Билгинки, Аллоҳ таоло ўз қудратини намойиш этиш учун асаларида заҳар билан асални жамлади ва буни ўзидан мум билан аралаш ҳолда чиқарди. Мўмин кишининг амали ҳам шундай хавф ва ражо билан аралашган. Асалда уч нарса мавжуд: шифо, ҳаловат ва юмшоқлик. Мўмин киши ҳам шундай. Асаларига ҳалолдан ейиш буюрилган. Ҳатто унинг сўлаги шифо ва даво бўлади. Табибларнинг давоси аччиқ, Аллоҳнинг давоси ширин бўлиб, бу ширин давони асал дейишган. Асалари ўт-ўланларга қўниб, ундан ўзига ширин ва ёқимли нарсани йиғади, еган нарсасининг турли-туман бўлиши уни ўзгартира олмайди. Наққош деган зотнинг айтишича, Абу Важра асални кўзига малҳам қилиб, сурма қўярди, касал бўлиб қолса, асал билан даволанарди. Яна ривоятга кўра, Авф ибн Мoлик розияллоҳу анҳу касал бўлиб қолса, сув сўрарди ва Аллоҳ таоло: “Биз осмондан баракотли сув-ёмғир ёғдирдик…” (Қоф сураси, 9-оят) деб айтган дерди ва асал олиб келишни буюриб, мана шу оятни ўқирди. Сўнг зайтун – муборак дарахт деб, зайтун ёғи келтиришни буюриб, олиб келишгач, ҳаммасини аралаштириб ичарди ва шифо топарди. Мужоҳид деди: “Маккадан Мадинага боргунча Умар розияллоҳу анҳуга ҳамроҳ бўлдим. Расулуллоҳ алайҳиссаломдан ривоят қилган мана бу ҳадисни бошқа кишидан эшитмадим: “Мўмин киши асаларига ўхшайди, агар унга ҳамроҳ бўлсанг, сенга фойдаси тегади, агар ундан маслаҳат сўрасанг, сенга фойдаси тегади, агар бирга ўтирсанг, сенга фойдаси тегади ва унинг ҳар бир иши фойдалидир. Худди шундай асаларининг ҳам ҳар бир иши фойдалидир”.
Ибн Асир: “Мўмин билан асаларининг бир-бирига ўхшашига асаларининг маҳорати, зийраклиги, озори камлиги, соқчилик қилиши, фойдаси тегиши, қаноати ва эрталабда ҳаракати, ифлос нарсаларга йўламаслиги ва ўзи топган пок нарсани ейиши сабаб бўлган. Чунки у бошқанинг топганидан емайди, шунинг учун озғин. Ибн Умар розияллоҳу анҳу бирон нарсадан шикоят қилмасди, аммо бирон жойи оғриб қолса, уни асал билан даволарди. Ҳатто чипқонга, яра-чақа, йиринг ва моматалоқ – чақилган жойга асални суртиб, асалнинг шифолиги ҳақидаги оятларни ўқирди.”
Манбалар асосида “Кўкалдош” ўрта махсус ислом билим юрти
талабаси Абдулаҳадов Абдулмўъмин тайёрлади
